امروزه يكی از مسائل بسيار مهم شهرهای بزرگ، حمل نقل و ترافيك شهری است. با توجه به این امر نارسايی در حمل و نقل شهری به عنوان يكی از موانع رشد و توسعه هركشوری به شمار می رود.
مشكلاتی كه امروزه در اثر افزایش تعداد وسایل نقلیه در شهرهای بزرگ به وجود آمده است، سیاست تقویت استفاده از سیستم حمل و نقل شهری از تدابیر ارزنده به شمار می رود. سیستم ناوگان اتوبوسرانی یکی از مهمترین بخش ها در سیستم حمل و نقل شهری می باشد. برای بهینه سازی سیستم حمل و نقل اتوبوسرانی به منظور خدمات رسانی ایمن، مستمر، ارزان، سریع و مطلوب به متقاضیان سفرهای درون شهری تلاش گسترده ای را باید آغاز كرد.
یکی از سیستم های پیشرفته در حمل و نقل اتوبوسرانی، سیستم مکانیاب اتوبوس های شهری است که امروزه از آن برای دریافت اطلاعات لحظه ای و مکان واقعی وسایل نقلیه در ناوگان حمل و نقل شهری استفاده می شود و شامل موارد کاربردی زیر می باشد :
- نمایش مکان لحظه ای ناوگان
- افزایش نظم حرکتی اتوبوس ها
- کاهش زمان انتظار مسافران
- تنظیم تعداد ناوگان در ساعات اوج و غیر اوج
- جمع آوری داده ها جهت تحلیل
- اطلاع رسانی به مسافرین
- جایگزین در مواقعی که یک اتوبوس دچار نقص فنی شده است.
- اولویت چراغ های راهنمایی (در صورت ارتباط با سیستم های دیگر)
- ارتباط دو سویه با راننده برای کنترل و راهنمایی مسیر
مزایای سیستم مکانیاب ناوگان اتوبوسرانی
مسیر یابی بر روی نقشه:
مسافران از دانستن محل دقیق اتوبوس ها به لطف استفاده اتوبوس های شهری از ردیاب جی پی اس بر روی نقشه زنده لذت می برند. مسافران قادر به دیدن زمان و مکان دقیق اتوبوس ها می باشند و همچنین امکان تخمین زدن زمان رسیدن به محل مورد نظر خود را دارند. استفاده اتوبوس های شهری از ردیاب جی پی اس این امکان را به مسافرین و مدیریت ناوگان می دهد که از شرایط ترافیک در ایستگاه بعدی با خبر باشند زیرا ردیاب جی پی اس گزارش کاملی از این وقایع می دهد.
گزارش :
اطلاعات تحلیلی چون استفاده از سوخت، ترمز، سرعت رانندگی و... می تواند توسط ردیاب جی پی اس ارائه شود. این اطلاعات می تواند در بهبود سیستم ناوگان مورد استفاده قرار گیرد و آن شامل قضاوت عملکرد رانندگی، کاهش هزینه سوخت اتوبوس و یاد آوری زمان تعمیر و نگهداری اتوبوس های شهری می باشد.
استفاده اتوبوس های شهری از ردیاب جی پی اس، به مسافران این امکان را می دهد که زمان دقیق رسیدن به مقصد خود را تخمین زنند این سیستم برای مسافرانی که در شهرهای بزرگ چون تهران و کرج و اصفهان و مشهد و.. زندگی می کنند و ترافیک زیادی در این شهر ها وجود دارد کمک شایانی می کند.
کنترل سوخت:
در سیستم ناوگان حمل و نقل شهری، مدیریت مصرف سوخت و کاهش مصرف آن، یک چالش محسوب شده و یکی از موار بسیار مهم سیستم ناوگان می باشد که باید توجه ویژه ای به آن داشت. زیرا هزینه سوخت همواره بخش عمده ای از هزینه های جاری ناوگان را به خود اختصاص می دهد. سرعت یکی از عوامل بزرگ در مصرف بهینه سوخت می باشد. حفظ سرعت مناسب به طور قابل توجهی می تواند میزان سوخت مورد استفاده وسایل نقلیه را کاهش دهد. هنگامی که یک اتوبوس با سرعتی بالاتر از حد مجاز حرکت می کند سیستم به صورت خودکار هشدارهایی برای راننده و مدیریت از طریق پیامک و ایمیل ارسال می نماید .
جلوگیری از مصرف غیر مجاز:
ردیاب جی پی اس دارای هشدار دهنده هایی هستند که به سیستم ناوگان کمک می کند در مسیر تعیین شده حرکت کنند و چنانچه اتوبوس ها از این مسیر مشخص خارج شوند به رانندگان و مدیریت با ارسال پیامک و ایمیل هشدار دهد. استفاده اتوبوس های شهری از ردیاب جی پی اس باعث می شود که درصورت رخ دادن اشتباهی از طرف رانندگان، مدیران اتوبوسرانی متوجه این اشتباه شوند، زیرا مدیران اتوبوسرانی دارای دستگاه های هشدار دهنده ردیاب جی پی اس هستند و تمام اطلاعات، حرکت و مکان دقیق اتوبوس های شهری را زیر نظر دارند و این باعث می شود که همه اتوبوس ها طبق برنامه از پیش تعیین شده حرکت کنند .
اعلام صوتی و نوشتاری نام ایستگاه ها :
یکی از تسهیلاتی که سامانه های مدیریت ناوگان می توانند برای مسافران داشته باشند، نمایش و یا اعلام صوتی نام ایستگاه می باشد.
امکان نظارت تصویری :
یکی از روش های نوین نظارتی، استفاده از دوربین های ضبط تصاویر می باشد. این روش نظارتی امروزه نیز در ناوگان حمل و نقل شهری کاربرد یافته و در بسیاری از کشورها اقدام به نصب دوربین در اتوبوس ها و انتقال آنلاین آن به مرکز کنترل و یا ضبط و ذخیره سازی آن در اتوبوسها می نمایند تا در صورت نیاز اقدام به بازبینی آنها کنند .
نظارت تصویری با هدف های مختلف در ناوگان حمل و نقل شهری استفاده می شود که می توان به نظارت تصویری بر عملکرد راننده و ارتقای امنیت در اتوبوس ها اشاره نمود.
هشدار های هوشمند :
یکی دیگر از راهکارهای پیشنهادی استفاده از هشدارهای هوشمند برای موقعیت های پر مخاطره و پر ریسک است . بطور مثال ترمز های ناگهانی می تواند یکی از موقعیت های پر مخاطره محسوب گردد و با هر بار تشخیص این حالت می توان هشدار مخصوصی تعبیه و برای مرکز کنترل پخش نمود تا علت ترمز ناگهانی بررسی شود .
از دیگر هشدار های قابل تشخیص و ارسال برای مرکز کنترل می توان به بیمه اتوبوس ،سرعت ،تعمیرات مورد نیاز، اقدامات نگهداری مانند سرویسهای دوره ایی اشاره کرد .
تردد شمار مسافرین :
یکی از سامانه های بسیار مهم در ناوگان اتوبوس های درون شهری، تردد تعداد مسافرین می باشد . این سامانه از جهات بسیاری برای مدیریت ناوگان اتوبوسرانی، حایز اهمیت است. تعداد مسافرین از جهتی برای برنامه ریزی حمل و نقل آنها و درآمد حاصل شده نیز از سویی دیگر دارای اهمیت ویژه است.
شناسایی راننده :
شناسایی راننده در اتوبوس های تحت نظر سازمانهای اتوبوسرانی برای تعیین زمان خدمات رسانی هر راننده نیز و جلوگیری از سوءاستفاده های غیر مجاز برای مسئولین مربوطه بسیار جذاب است.
پرداخت الکترونیکی کرایه :
یکی از تسهیلاتی که سازمان های اتوبوسرانی در چند سال اخیر و به خصوص در کلان شهر ها برای شهروندان ایجاد نمودند، استفاده از کارت بلیط به جای استفاده از پول نقد برای پرداخت کرایه در اتوبوس ها می باشد. مزیت های بسیاری می توان برای پرداخت الکترونیکی کرایه برشمرد اما جمع آوری سریع و کامل کرایه و عدم استفاده از پول فیزیکی از عمده ترین مزایای این روش به حساب می آید. از طریق این روش می توان میزان تراکم مسافر در هر استگاه را دریافت نمود.
تبلیغات هوشمند :
یکی از روش های درآمد زایی در ناوگان حمل و نقل شهری ،نمایش و پخش تبلیغات می باشد .در اتوبوس ها نیز می توان با استفاده از نمایشگرهای مخصوص ،تبلیغات را برای هر منطقه به صورت مجزا نمایش و از این راه درآمدی برای سازمانهای خدماتی اتوبوس رانی ایجاد نمود. به طور مثال هنگامی که اتوبوس از قسمت بازار پوشاک رد می شود تمامی تبلیغات به پوشاک اختصاص یابد.
اهداف سیستم مکانیاب اتوماتیک ناوگان اتوبوسرانی
اهدافی که برای سیستم های مکانیاب اتوبوسرانی در نظر گرفته شده است به طور کل شامل بهبود حمل و نقل شهری و بطور جزء شامل بهبود اعتماد و اعتبار، افزایش ایمنی و عملکرد بهتر می شود.
اهداف بکارگیری یک سیستم مکانیاب اتوبوسرانی شامل فاکتورهای زیر است :
صحت و دقت جدول زمانبندی حرکت اتوبوس ها
شرکت واحد اتوبوسرانی تمایل به بهبود و بالا بردن اطمینان و اعتماد مسافرین استفاده کننده از حمل و نقل شهری دارند. هرچه اعتماد به سرویس دهی بالاتر رود، سرعت خدمات بیشتر شده، اطلاعات مسافرین افزایش یافته و تعداد مسافرین ارتقاء می یابد. از دیگر جنبه های جدول برنامه زمانبندی حفاظت و پشتیبانی از ارتباط راننده و مدیر خط و تضمین زمان سفر است.
امنیت و ایمنی
به طور کلی کارشناسان حوزه حمل و نقل معتقدند که دانستن موقعیت مکانی و زمانی اتوبوس به نوعی امنیت خاطر و اطمینان از ایمنی راننده و مسافر را ایجاد می کند. بویژه زمانی که تصادف یا حادثه ای رخ می دهد زمان پاسخ اضطراری را کاهش می دهد.
نمایش عملکرد
عمدتا نمایش عملکرد باعث برنامه ریزی خدمات یا تصحیح و دقت در برنامه ریزی می شود تا بتوان ناوگان را در زمان اوج ترافیک مدیریت کرد. همچنین ایمنی را بالا و سرعت را افزایش می دهد و در نهایت باعث کاهش هزینه ها می گردد.
اطلاع رسانی
اطلاعات برنامه زمان واقعی رسیدن اتوبوس باعث بازاریابی و اطلاع رسانی دقیق به مسافران در ایستگاه ها و استفاده مناسب از ظرفیت ناوگان اتوبوس رانی می شود.
بهبود مدیریت ناوگان
این هدف بسیار گسترده تر از برنامه زمانبندی است زیرا که شامل تمامی ناوگان می شود. بهبود مدیریت ناوگان مستلزم بهره برداری بهتر مدیران خط از این سیستم و توانایی آنها در تنظیم عملیات اجرایی و توانایی در بهبود و ایجاد موارد زیر می باشد:
- تنظیم رعایت زمانبندی تعریف شده برای خطوط
- تنظیم تعداد ناوگان در ساعات اوج و غیر اوج
- نظارت بر میزان ساعات فعالیت ناوگان و کارکرد رانندگان
- اعمال تدابیر انضباطی برای رانندگان در ساعات ورود به خط، میزان حضور در خط، رعایت توقف در کلیۀ ایستگاه های تعریف شده، عدم سوار و پیاده نمودن مسافر در خارج از ایستگاه . . .
- افزایش توانایی جمع آوری و به اشتراك گذاری داده ها برای بهبود و اتخاذ تصمیم گیری.
- اعزام و گزارش گیری آماری جهت بازبینی در طراحی خطوط، تعداد ناوگان، زمان بندی تقاطعات
- نظارت و کنترل عملکرد ناوگان و ارائۀ فرامین اصلاحی به رانندگان
- کاهش ازدحام مسافران و کم شدن زمان انتظار آنها در ایستگاهها
- تخصیص هوشمندانه اتوبوس ها به مسیرها سبب بالا بردن بهره وری اتوبوس ها و افزایش رضایتمندی مشتریان می گردد.
امکانات نرم افزار سیستم
امکان نمایش وضعیت زنده و نمایش اتوبوسهای موجود در مسیردر هر خط برروی نقشه
امکان نمایش وضعیت اتوبوس، خط و راننده
امکان نمایش آمارخرابی وضعیت کلی ناوگان هر منطقه
امکان اعزام و انتقال اتوبوس و راننده در هر خط
امکان ورود اطلاعات زمانبندی حرکت اتوبوس در هر خط
امکان نمایش کارکرد خط، اتوبوس و رانندهها در مناطق
امکان کنترل روند نصب و نگهداری
امکان گزارشگیری و مدیریت ناوگان ازطریق گزارشات تحلیلی وشهری از جمله:
- گزارش زمان سفر
- گزارش زمان توقف
- گزارش ازدهام خط
- گزارش تخلف سرعت
- گزارش کیلومتر طی شده
- گزارش اشکال فنی
- گزارش خروج از توقفگاه
- کنترل جدول زمانبندی با زمان واقعی ورود و خروج اتوبوسها
نتیجه گیری
این مقاله با بررسی و مطالعه همه جانبه پروژه سیستم ردیابی اتوبوسرانی و اجرای آن سعی در بیان نتایج، مزایا، مشکلات و معایب آن در راستای استفاده هرچه بهینه تر از ناوگان اتوبوسرانی که از جمله دغدغه های مهم شهرداری می باشد صورت گرفته است.
مهمترین نتیجه پیاده سازی و اجرای پروژه ردیابی شرکت واحد اتوبوسرانی شهر تهران شکل گیری یک سیستم یکپارچه و دارای نظام هماهنگ در ناوگان خطوط اتوبوسرانی مناطق در مدت زمان کوتاه اجرای آن بوده است که از اولین اهداف اجرای این سیستم می باشد.
از جمله سایر نتایج پروژه میتوان موارد زیر را برشمرد :
- افزایش نظم حرکتی اتوبوس ها که باعث اعتماد بیشتر مسافران شده است.
- زمان انتظار مسافران در مبادی و مقاصد و ایستگاهها بین راهی کاهش یافته است .
- استهلاك لاستیک ها به علت توقفات ناگهانی به طرز چشم گیری کاهش داشته است .
- تخلفات ناوگان از قبیل سرعت غیر مطمئنه، خروج از مسیر و ... کاهش یافته است .
- سرعت ناوگان و توزیع مناسب ناوگان بهبود یافته است.
- تعداد اتوبوس های خارج شده از خط 18 تا 20 مورد در روز به 3 تا 4 مورد در هفته میرسد .
- میزان فعالیت اتوبوس های یک خط از میانگین 70% به حدود 80% میرسد.
- تجمع اتوبوس ها در خطوط که بصورت روزانه در اکثریت آنها به کرات دیده می شود با استفاده از این سیستم به ندرت در خطوط دیده می شود.
- درصد اجرای برنامه زمانبندی تعریف شده برای اتوبوس ها به طور چشمگیری افزایش می یابد.
به طور کلی نظم در حرکت و رعایت مدت زمان توقف اتوبوس ها در ایستگاه و توقفگاه در طول مسیر و ابتدا و انتهای آن، کاهش هزینه، نظارت بر عملکرد رانندگان، افزایش بهره وری سیستم توزیع و تهیه گزارشات متنوع بر پایه اطلاعات موجود را میتوان از نتایج مثبت و تاثیرگذار این پروژه برشمرد.
راهکارهای مدیریت شهری
خدمات رسانی ایمن، مستمر، ارزان، سریع و مطلوب به متقاضیان سفرهای درون شهری نیازمند آغاز تلاش گسترده ای در زمینه بهینه سازی سیستم حمل و نقل اتوبوسرانی می باشد.